Czasownik jest to część mowy, która jest zarówno odmienna jak i samodzielna. Czasownik oznacza czynności lub stany np. (robi, czyta, śpiewa, tańczy, gra, bawi się, ubiera się, ćwiczy itp.). odpowiada na pytania:
- co robi?
- co się z nim dzieje?
- w jakim jest stanie?
1. Czasownik w zdaniu może pełnić rolę różnych części zdania:
- podmiotu
Bawić się jest znakomicie. (bezokolicznik)
Śpiący obudzili się. (imiesłów przymiotnikowy czynny)
- orzeczenia
Antek poleciał za granicę. (osobowa forma czasownika)
Upieczono chleb. (forma zakończona na –no)
- łącznika (w orzeczeniu imiennym)
Jarek został lekarzem. (forma osobowa pochodząca od „zostać”)
Paweł być milutki. (forma osobowa pochodząca od „być”)
- orzecznika (w orzeczeniu imiennym)
Energia została rozładowana. (imiesłów przymiotnikowy bierny)
Ten motocykl jest interesujący. (imiesłów przymiotnikowy czynny).
- przydawki
Gotujące kucharze zostali nakarmieni. (imiesłów przymiotnikowy czynny)
Poszkodowany pracownik nie poddał się. (imiesłów przymiotnikowy bierny)
- dopełnienia
Uwielbiam pić rano kawę. (bezokolicznik)
Nie chcemy przegrywać. (bezokolicznik)
- okolicznika
Spacerowali śpiewając. (imiesłów przysłówkowy współczesny)
Kopał piłkę podskakując. (imiesłów przysłówkowy współczesny)
2. Czasowniki dzielimy na dokonane i niedokonane.
Czasowniki dokonane – to takie, które informują o czynności, która została zakończona w przeszłości lub, która ma zakończyć się w przyszłości np. ugotowała, namalował, zaświeciło, przeczytam. Występują w czasie przeszłym (zaśpiewałem, namalowałem), przyszłym (zaśpiewam, namaluję), nie występują w czasie teraźniejszym.
Czasowniki niedokonane – to takie, które informują o przebiegu bądź trwaniu danej czynności np. malował, śpiewała, świeciło, będę gotował. Występują w czasie teraźniejszym (śpiewam, maluję), przeszłym (śpiewałem, malowałem) oraz przyszłym (będę śpiewał, będę malował).
Czas przyszły prosty:
a) liczba pojedyncza:
- - ja będę śpiewał
- ty będziesz śpiewał
- on będzie śpiewał
- ona będzie śpiewała
- ono będzie śpiewało
b) liczba mnoga:
- my będziemy śpiewali
- wy będziecie śpiewali
- oni będą śpiewali
- one będą śpiewały
Czas przyszły złożony:
a) liczba pojedyncza:
- ja zaśpiewam
- ty zaśpiewasz
- on zaśpiewa
- ona zaśpiewa
- no zaśpiewa
b) liczba mnoga:
- my zaśpiewamy
- wy zaśpiewacie
- oni zaśpiewają
- one zaśpiewają
3. Wyróżniamy osobową oraz nieosobową formę czasownika.
Nieosobową formą czasownika jest:
- Bezokolicznik, który jako wyraz może kończyć się na c lub ć:
Przykłady:
śpiewać, robić, czytać, zamiatać, sprzątać, malować, jeździć
strzec, biec, rzec, móc, piec, tłuc
- Imiesłowy przymiotnikowe:
czynne: grzeszący, kuszący, robiący
bierne: zrobiony, przeczytana, umyty
- Imiesłowy przysłówkowe:
współczesne: robiąc, czytając, śpiewając
uprzednie: skończywszy, zrobiwszy, zjadłszy
- Formy czasownika zakończone na –no lub –to:
Przykłady:
przeczytano, zrobiono, zagrano, zaśpiewano
wykryto, umyto, domknięto
Przywiązano powrozem do drzewa.
Uruchomiono składanie ofert na studia.
Przyuczono kucharzy do zawodu.
Przerobiono nowy program nauczania.
Osobowa forma czasownika – jest to forma czasownika, która odmienia się przez osoby, liczby, czasy, strony i tryby.
| Odmiana czasowników przez osoby | |
|---|---|
| ja czytam | my moglibyśmy |
| ty pisałeś | wy śpiewajcie |
| on będzie studiował | oni robią |
| ona zatańczy | one grają |
| ono niech przygotuje | |
Czasowniki odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, strony i tryby.
KONIUGACJA– w języku polskim to odmiana czasownika przez osoby, liczby, strony oraz tryby.
4. Odmiana czasownika przez osoby.
| osoba | liczba pojedyncza | osoba | liczba mnoga |
|---|---|---|---|
| ja | szyję | my | szyjemy |
| ty | szyjesz | wy | szyjecie |
| on | szyje | oni | szyją |
| ona | szyje | one | szyją |
| ono | szyje |
4. Odmiana czasownika przez rodzaje.
Wyróżniamy trzy rodzaje czasownika występujące w liczbie pojedynczej: rodzaj męski, rodzaj żeński i rodzaj nijaki. W liczbie mnogiej natomiast czasownik występuje w dwóch rodzajach: męskoosobowym oraz niemęskoosobowym.
| 3 osoba liczby pojedynczej | 3 osoba liczby mnogiej | ||
|---|---|---|---|
| rodzaj męski | on szył | rodzaj męskoosobowy | oni szyli |
| rodzaj żeński | ona szyła | rodzaj niemęskoosobowy | one szyły |
| rodzaj nijaki | ono szyło | ||
| rodzaj męski | mężczyzna śpiewał | rodzaj męskoosobowy | mężczyźni śpiewali |
| rodzaj żeński | kobieta śpiewała | rodzaj niemęskoosobowy | kobiety śpiewały |
| rodzaj nijaki | dziecko śpiewało | rodzaj niemęskoosobowy | dzieci śpiewały |
5. Odmiana czasownika przez strony.
Wyróżniamy stronę: czynną, bierną oraz zwrotną czasownika.
STRONA CZYNNA – jest to osobowa forma czasownika a wykonawcą czynności jest podmiot.
Przykłady:
Lekarz leczy pacjenta
Sławny malarz namalował obraz.
Piekarz piecze chleb.
Ala gotuje zupę.
STRONA BIERNA – jest to osobowa forma czasownika „być” lub „zostać” i forma przymiotnikowa czasownika (imiesłów przymiotnikowy bierny). Podmiot w tym przypadku nie jest wykonawcą czynności lecz oznacza jej przedmiot.
Przykłady:
Pacjent jest leczony przez lekarza.
Kwiat jest pielęgnowany przez mamę.
Malarz został namalowany przez znanego artystę.
Dziecko jest bujane przez tatę.
STRONA ZWROTNA – jest to osobowa forma czasownika z zaimkiem zwrotnym „się”. Podmiot w tym przypadku jest zarówno wykonawcą jak i odbiorcą czynności.
Przykłady:
Pacjent leczy się.
Adam przygotowuje się do klasówki.
Jola ubiera się w sukienkę.
Szkoła rozpoczyna się.
6. Czasowniki przechodnie i nieprzechodnie.
Czasowniki przechodnie – to takie, które posiadają formy strony biernej.
Przykłady:
naprawia – jest naprawiany
malował – był malowany
doprecyzuje – zostanie doprecyzowany
przekona – zostanie przekonany
będzie robił – zostanie zrobiony
Czasowniki nieprzechodnie – to takie, które nie posiadają form strony biernej.
Przykłady:
mówić, pisać, czytać, śpiewać, grać, malować, kąpać, układać, dokuczać, przeszkadzać, latać, jechać
7. Czasowniki odmieniają się przez czasy. Wyróżniamy czas teraźniejszy, przeszły oraz przyszły.
Czas teraźniejszy:
- liczba pojedyncza
ja – szyję
ty – szyjesz
on – szyje
ona – szyje
ono – szyje
- liczba mnoga:
my – szyjemy
wy – szyjecie
oni – szyją
one – szyją
Czas przeszły
- liczba pojedyncza
ja – szyłem, szyłam
ty – szyłeś, szyłaś
on – szył
ona – szyła
ono – szyło
- liczba mnoga:
my – szyliśmy, szyłyście
wy – szyliście, szyłyście
oni – szyli
one – szyły
Czas przyszły
- liczba pojedyncza
ja – będę szył, będę szyła, będę szyć
ty – będziesz szył, będziesz szyła, będziesz szyć
on – będzie szył, będzie szyć
ona – będzie szyła, będzie szyć
ono – będzie szyło, będzie szyć
- liczba mnoga:
my – będziemy szyli, będziemy szyły, będziemy szyć
wy – będziecie szyli, będziecie szyły, będziecie szyć
oni – będą szyli, będą szyć
one – będą szyły, będą szyć
Przykłady:
Oni oglądają straszny film. (czas teraźniejszy)
Oni oglądali bajkę dla dzieci. (czas przeszły)
Oni będą oglądali komedię romantyczną. (czas przyszły)
Oni obejrzeli dramat obyczajowy. (czas przeszły)
Oni obejrzą nagranie z wesela. (czas przyszły).
8. Odmiana czasownika przez tryby (orzekający, rozkazujący, przypuszczający).
Tryb orzekający – orzeka oraz informuje o wykonaniu danej czynności w czasie teraźniejszym, przeszłym bądź przyszłym.
- liczba pojedyncza:
ja – piszę
ty – piszesz
on – pisze
ona – pisze
ono – pisze
- liczba mnoga:
my – piszemy
wy – piszecie
oni – piszą
one – piszą
Przykłady:
Widzę chmury.
Zgasiłem światło.
Jestem pewna, że wygramy.
Tryb rozkazujący – nie ma form czasów, w trzeciej osobie występuje w nim wyraz „niech”, nie ma pierwszej osoby liczby pojedynczej.
- liczba pojedyncza:
ja – brak
ty – pisz
on – niech pisze
ona – niech pisze
ono – niech pisze
- liczba mnoga:
my – piszmy
wy – piszcie
oni – niech piszą
one – niech piszą
Przykłady:
Dotrzymaj słowa.
Uczniowie niech piszą klasówkę.
Podbiegnijmy do niej.
Tryb przypuszczający – nie ma form czasów. Składa się z osobowej formy czasownika oraz cząstki „bym” (pisał – bym). W tym przykładzie „pisał” jest osobową formą czasownika, natomiast drugi człon składa się z cząstki „bym”.
- liczba pojedyncza:
ja – ja pisałbym, pisałabym
ty – pisałbyś, pisałabyś
on – pisałby
ona – pisałaby
ono – pisałoby
- liczba mnoga:
my – pisalibyśmy, pisałybyśmy
wy – pisalibyście, pisałybyście
oni – pisaliby
one – pisałyby
Przykłady:
Śmiałabym się do rozpuku.
On zdałby ten egzamin bez twoich notatek.
Sprzedalibyśmy nasze kwiaty bez większych problemów.